کاربرد رادیوتراپی در درمان سرطان

گفت و گو با خانم دکتر معصومه مسعودیان (متخصّص رادیوانکولوژی (پرتو درمانی سرطان)

در خصوص کاربرد رادیوتراپی یا پرتو درمانی در درمان سرطان

  لطفاً بفرمایید رادیوتراپی چیست؟

به طور کلّی روش هایی که برای درمان سرطان استفاده می شود به دو دسته ی درمان های موضعی و درمان های سیستمیک  تقسیم می شود.

جراحی و پرتودرمانی (رادیوتراپی)، درمان های موضعی هستند و شیمی درمانی، هورمون درمانی، ایمونوتراپی و تارگت تراپی از درمان های سیستمیک محسوب می شوند.

در رادیوتراپی با استفاده از اشعه ها و یا ذرّات پرانرژی،DNA  سلول سرطانی، شکسته شده و جلوی رشد و تقسیم این سلول های بدخیم گرفته می شود و به این ترتیب تومور کوچک و کوچک تر شده و در نهایت از بین می رود.

در این روش می توان از اشعه ایکس ،گاما، الکترون ،پروتون، نوترون و … استفاده کرد اما انچه که بیشتر و به طور معمول استفاده می شود اشعه ایکس پر انرژی است.

  رادیوتراپی با رادیولوژی چه فرقی دارد؟

در هر دو روش از اشعه ایکس استفاده می شود ولی رادیولوژی یک اقدام تشخیصی است و به شما تصویر یا عکس از محل مورد نظر در بدن می دهد بنابراین دوز و مقدار انرژی اشعه ای که در آن استفاده می شود کم است در حالی که رادیوتراپی یک اقدام درمانی است و قرار است با استفاده از اشعه ایکس، سلول های سرطانی از بین بروند بنابراین دوز و مقدار انرژی اشعه ی ایکس در این روش به مراتب بیشتر است و لذا نیاز به طراحی های بسیار دقیق درمانی دارد.

  چرا با این که بیمار جرّاحی شده؛ پزشک توصیه به رادیوتراپی هم می کند؟

هر گاه احتمال بازگشت و عود بیماری در همان محل زیاد باشد پزشک علاوه بر جراحی؛ توصیه به رادیوتراپی می کند تا اگر سلول بدخیمی در محل باقی مانده با این روش از بین برود.

  آیا ممکن است  بدون نیاز به جرّاحی؛ رادیوتراپی تنها روش درمانی مورد نیاز برای درمان سرطان باشد ؟

در هر دو روش رادیوتراپی و رادیولوژی از اشعه ایکس استفاده می شود ولی رادیولوژی یک اقدام تشخیصی است و به شما تصویر یا عکس از محلّ موردنظر در بدن می دهد و بنابراین دوز و مقدار انرژی اشعه ای که در آن استفاده می شود، کم است. در حالی که رادیوتراپی یک اقدام درمانی است و قرار است با استفاده از اشعه ایکس، سلول های سرطانی از بین بروند، بنابراین دوز و مقدار انرژی اشعه ایکس در این روش به مراتب بیشتر است و لذا نیاز به طراحی های بسیار دقیق درمانی دارد.

بله در بعضی از انواع تومورها مثل سرطان های ناحیه ی سر و گردن شامل تومورهای حلق و حنجره (لارنکس، نازوفارنکس، اوروفارنکس و هایپوفارنکس) و بعضی از تومور های قاعده زبان و همچنین بعضی از سرطان های مخصوص بانوان مثل سرطان سرویکس (گردن رحم) وولو و واژن و همین طور بعضی از سرطان های آقایان مثل سرطان پروستات و همچنین بعضی از انواع سرطان های پوست و سرطان های دستگاه گوارش مثل پانکراس (لوزالمعده) و …. بدون نیاز به جراحی و با استفاده از فقط رادیوتراپی می توان آن سرطان را درمان کرد.

در هر دو روش رادیوتراپی و رادیولوژی از اشعه ایکس استفاده می شود ولی رادیولوژی یک اقدام تشخیصی است و به شما تصویر یا عکس از محلّ موردنظر در بدن می دهد و بنابراین دوز و مقدار انرژی اشعه ای که در آن استفاده می شود، کم است. در حالی که رادیوتراپی یک اقدام درمانی است و قرار است با استفاده از اشعه ایکس، سلول های سرطانی از بین بروند، بنابراین دوز و مقدار انرژی اشعه ایکس در این روش به مراتب بیشتر است و لذا نیاز به طراحی های بسیار دقیق درمانی دارد.

  انواع روش های رادیوتراپی چیست؟

به طور کلی دو روش عمده در رادیوتراپی وجود دارد یکی رادیوتراپی خارجی یا اکسترنال که در آن اشعه ی ایکس توسط دستگاهی به نام شتابدهنده، در خارج از بدن بیمار تولید می شود و از خارج از بدن بیمار به منطقه ی مورد نظر تابیده می شود.

دیگری رادیوتراپی داخلی یا براکی تراپی نام دارد که ماده ی رادیواکتیو داخل تومور یا نزدیک به آن در داخل بدن قرار می گیرد و به این ترتیب اشعه ی مورد نیاز برای از بین بردن سلول سرطانی به آن می رسد.

به طور کلی هدف اصلی در رادیوتراپی رساندن بیشترین دوز اشعه به تومور و کمترین دوز اشعه به بافت های سالم اطراف تومور است. در جهت تحقّق این هدف انواع روش های رادیوتراپی خارجی ایجاد شده است که شامل موارد زیر است:

-رادیوتراپی سه بعدی تطبیقی (3Dconformal radiation thrapy or 3DCRT):

به طور کلّی هدف اصلی در رادیوتراپی، رساندن بیشترین دوز اشعه به تومور و کمترین دوز اشعه به بافت های سالم اطراف تومور است.

در این روش ابتدا با استفاده از سی تی اسکن مخصوصی به نام سی تی سیمولاتور، آناتومی سه بعدی منطقه ی تومور و بافت های نرمال اطراف شبیه سازی می شود و سپس به کمک پزشک رادیوانکولوژیست و همکاران فیزیک پزشکی برنامه ی طراحی درمان (تعداد میدان های درمانی مورد نیاز، جهت اشعه و دوز لازم و …) جهت تطابق کامل با تومور مشخص شده و سپس طی جلسات متعددی درمان انجام خواهد شد.

-رادیوتراپی با شدّت متغیر(Intensity modulated radiotherapy  or  IMRT):

در این روش علاوه بر این که با استفاده از لیف های سر دستگاه می توان هر شکل میدان را مطابق با شکل تومور طراحی کرد بلکه شدت اشعه ای که تابیده می شود نیز در قسمت های مختلف میدان درمانی با استفاده از حرکت لیف ها قابل تغییر است بنابراین می توان بیشتر از قبل به هدف اصلی یعنی دوز بیشتر به تومور و دوز کمتر به بافت های سالم دست یافت.

این روش امروزه در اکثر کشورها روش رایج و اصلی رادیوتراپی برای اکثر تومور هاست.

این روش به خصوص برای درمان سرطان در نواحی حساس و خاص مثل بعضی از تومور های مغزی بعضی از تومورهای سر وگردن و همین طور تومور های پروستات و … مناسب است.

-رادیوتراپی با شدّت متغیر و ارک درمانی (Volumetric modulated arch thrapy  or VMAT):

در این روش که تکنیک جدیدتری هست همزمان که سر دستگاه به دور بدن بیمار می چرخد شکل میدان مطابق با شکل تومور و جهت قرارگیری با استفاده از لیف های سر دستگاه لحظه به لحظه تغییر می کند .

در این تکنیک پیشرفته امکان حفظ بافت های سالم اطراف تومور بیشتر است و بسته به نظر پزشک و نوع تومور قابل پیشنهاد است.

این روش نیز برای انواع تومورها به خصوص در مواردی که حفظ ارگان های سالم، حیاتی است کاربرد دارد.

-استریوتکتیک رادیوسرجری (Stereotactic radio surgery or  SRS ):

در این روش با استفاده از اشعه با دوز بالا طی جلسات کم درمانی، می توان توموری را که از نظر جراح غیر قابل دسترسی و برداشتن است از بین برد. این روش به خصوص در درمان بعضی از انواع تومور های مغزی کاربرد دارد و نیاز به طراحی بسیار دقیق درمانی دارد.

یکی از انواع این روش گاما نایف نام دارد که در آن بعد از قرار گرفتن قالب مخصوصی روی سر طی یک یا دو جلسه دوز بسیار بالا به تومور مغزی داده شده و در عین حال بافت های نرمال اطراف دوز بسیار کمی را دریافت می کنند.

– توموتراپی (tomothrapy ):

در این روش سر دستگاه شتابدهنده دور بدن بیمار می چرخد و در همین حین تخت بیمار به آرامی به جلو حرکت می کند. و منطقه مورد نظر که قرار است درمان شود کات به کات درمان می شود.

این روش برای تمام انواع تومورها قابل انجام است ولی بهترین شرایط برای استفاده از این روش در مواقعی است که قرار هست قسمت طولانی تری در بدن درمان شود مثلا درمان کل مغز و نخاع که در بعضی از انواع تومور ها مورد نیاز است.

– سایبرنایف (Cyber knife  ):

در این روش با استفاده از دستگاهی که به یک سیستم روباتیک مجهز است و بازویی دارد که در جهات مختلف قابل حرکت است می توان تومور را با تعداد زیاد میدان درمانی و با کیفیت عالی درمان کرد تعداد جلسات در این روش از روش های معمولی کمتر است.

از آن جایی که در این روش امکان تابش پرتو از صدها زاویه مختلف و با دقت در حد میلی متر وجود دارد برای درمان تومور هایی که در نواحی پیچیده ی سر و گردن و ساقه ی مغز و یا درمان تومورهای ریه و سایر احشا که با حرکات تنفسی حرکت می کنند ایده ال است.

از طرفی چون آسیب به بافت های سالم اطراف تومور در این روش بسیار کم است در مواردی که در یک منطقه از بدن نیاز به رادیوتراپی مجدد باشد این روش ایده ال است.

-پروتون تراپی:

در این روش به جای اشعه ایکس از ذرات پر انرژی به نام پروتون استفاده می شود و چون خاصیت رادیوبیولوژیک پروتون با اشعه ایکس متفاوت است و فقط تحویل دوز در منطقه ی تومورال انجام می شود امکان حفظ بافت های نرمال در اطراف تومور بسیار زیاد است و روش ارجح به خصوص برای تومورهای کودکان است. البته به علت جدید بودن و تکنیک و تجهیزات پیچیده ی درمانی این روش فقط در بعضی از کشور های دنیا در دسترس است.

در شکل زیر پیشرفت  انواع روش های رادیوتراپی طی سال ها نشان داده شده است :

  تعداد جلسات مورد نیاز برای رادیوتراپی چقدر است و هر جلسه درمان چقدر طول می کشد؟

در رادیوتراپی اکسترنال درمان طی جلسات متعدد به صورت روزی یک یا دو بار طی 5 روز در هفته به مدت 4 تا 5 هفته انجام خواهد شد یعنی به طور معمول کل پروسه ی درمان یک تا دو ماه طول می کشد.

کل طول مدت درمان در هر جلسه بسته به روش و دستگاهی که با آن درمان انجام می شود متغیر است ولی به طور کلی در مجموع 10 تا 15 دقیقه طول می کشد.

در رادیوتراپی داخلی یا براکی تراپی درمان به صورت هفته ای یک یا دو جلسه به مدت سه تا چهار هفته خواهد بود.

  عوارض رادیوتراپی چیست؟

به طور کلی چون رادیوتراپی یک درمان موضعی است تحمل آن راحت تر از شیمی درمانی است و انجام آن کاملا بدون درد است ولی باز هم امکان ایجاد عوارضی مثل تهوع، خستگی، بی اشتهایی و تغییر رنگ پوست ناحیه درمان و افت تعداد گلبول های سفید خون به خصوص  در جلسات انتهایی درمان وجود دارد که همگی با تجویز داروهای مناسب قابل کنترل خواهد بود و به مرور زمان عوارض از بین می روند.

  آیا فردی که رادیوتراپی می شود برای دیگران خطر دارد؟

خیر چون در رادیوتراپی اکسترنال هیچ ماده ی رادیواکتیوی در داخل بدن وجود ندارد این فرد هیچ گونه خطری برای اطرافیان ندارد.

  بیماران باید برای انجام رادیوتراپی به کدام پزشک مراجعه کنند؟

پزشکان متخصّص این رشته به نام رادیوانکولوژیست تنها متخصّصینی هستند که می توانند انواع روش های رادیوتراپی را برای بیماران انجام دهند.

خانم دکتر معصومه مسعودیان (متخصّص رادیوانکولوژی (پرتو درمانی سرطان)

ارتباط با سرکار خانم دکتر مسعودیان:

ایمیل:Masudian61@gmail.com